Türk Borçlar Kanunu Kapsamında Genel İşlem Koşulları

Demir Hukuk Bürosu | Av. Cemre BAYRAK AKCAN

Hukukumuzda “sözleşme serbestisi ilkesi” geçerlidir ve yasalarda aksine bir hüküm bulunmadığı sürece taraflar sözleşmeyi diledikleri şekilde yazılı, sözlü veya resmi şekillerde yapabilirler, sözleşmenin içeriğini istedikleri şekilde görüşüp birlikte belirleyebilirler.

Ancak gelişen dünya ve teknolojiler neticesinde bazı faaliyet alanlarında tip sözleşme yapılma zorunluluğu doğmuştur. Bankacılık sözleşmeleri, seyahat sözleşmeleri ve sigorta sözleşmeleri, tüketici sözleşmeleri tip sözleşmelere örnek verilebilir. Buna göre sözleşmeyi hazırlayan tarafın kendi lehine ancak sözleşmenin karşı tarafının aleyhine hükümler içeren sözleşmeler hazırlayabilme ve bu durumu kötü niyetli kullanabilme ihtimali vardır.

Örneğin; bir bankaya gittiğinizi ve hesap açma işlemi gerçekleştirdiğinizi düşünün, banka size hesap açabilmek için imzalamanız gereken birden çok sayıda ve aynı koşulları içeren tip bir sözleşmeyi önünüze koyarak, hiçbir sözleşme koşulunu açıklamadan, fikrinizi sormadan imzalamanız gerektiğini belirtiyor ve bu sözleşmede hükümlerin çoğu banka lehine, siz de mecburen talep ettiğiniz ve ihtiyacınız olan bu hesabı açmak için o sözleşmeyi imzalıyorsunuz.

Bu tarz işlemlerin günümüz şartlarında yaygın olarak yapıldığı açıktır. Buna göre kanun koyucu 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (“TBK”) 20-25. madde arasında genel işlem koşullarını düzenleyerek bu tip sözleşmelerin imzalanarak aleyhine işlem yapılacak kişilerin haklarının hukuki olarak korunması amaçlamıştır.

Genel İşlem Koşulu Unsurları

Genel işlem koşullarının tanımı TBK’nın 20. maddesinde yapılmıştır. Maddenin ilk fıkrasında; “bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla” ibaresini ele almak gerekirse, sözleşmenin niteliğine bakılmaksızın sözleşme tip olarak hazırlanmış ve birden fazla çoğaltılmış ise bu sözleşme içerisinde genel işlem koşullarının varlığından söz etmek yanlış olmayacaktır.

Yine maddenin devamında “önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu” hükmüne  yer verilmiştir. Bu hüküm ile tarafların bir arada olduğu sırada sözleşmenin hazırlanmadığı, üzerine yorum yapılmadan, sözleşme hükümleri üzerinde mutabık kalınmadan ve karşı tarafa sunulduğu anda imzalanması istenilen hükümlerin de genel işlem koşulu olarak kabul edileceği belirlenmiştir.

Ayrıca “Bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz” hükmü ile sözleşmelerde farklılık gösterse de genel işlem koşulu olarak kabul edileceği açıkça belirlenmiştir.

Kanun koyucu genel işlem koşulunun tanımını yapmasının akabinde yapılan tanımın sözleşmeyi hazırlayan tarafından farklı şekillerde düzenlenmesini önlemek amacıyla TBK 20/2. fıkrası “Aynı amaçla düzenlenen sözleşmelerin metinlerinin özdeş olmaması, bu sözleşmelerin içerdiği hükümlerin, genel işlem koşulu sayılmasını engellemez.” kuralını koyarak sözleşmenin farklı cümleler ile hazırlanmış olsa dahi aynı amaca hizmet etmesi halinde genel işlem koşulu olarak kabul edileceğini belirlemiş ve aynı tip sözleşmelerin farklı ibareler ile hazırlanarak kanunun dolanılmasının ve bunların genel işlem koşulu olmadığı iddiasının önüne geçilmiştir.

Özetle, bir sözleşmenin genel işlem koşulu içerdiğinin kabulü için;

-Sözleşmenin bir tarafının sözleşmeyi tek başına hazırlamış olması,

-Çok sayıda ve tek tip olarak hazırlanmış olması,

-Sözleşmenin önceden hazırlanmış olması ve karşı tarafa müzakere imkânı bırakmaması

şartlarını taşıyor olması gerekmektedir.

Sözleşmede Genel İşlem Koşullarının Varlığı Halinde Yazılmamış Sayılma

Sözleşmenin karşı tarafına genel işlem koşullarını içeren bir sözleşme imzalatıldığı zaman güçsüz olanı korumak için TBK madde 21;“Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır. Aksi takdirde, genel işlem koşulları yazılmamış sayılır. Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem koşulları da yazılmamış sayılır.” hükmünü getirmiştir.

Genel işlem koşullarının sözleşme içerisindeki varlığını koruması, taraflar arasında sözleşmenin yapıldığı anda diğer tarafa bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi vermesi, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlaması ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine şartlarına bağlı kılmıştır. Bu koşulların yerine getirilmemesi halinde genel işlem koşulları yazılmamış sayılacaktır.

Sözleşmedeki Genel İşlem Koşullarının Yazılmamış Sayılmasının Sözleşmeye Etkisi

Kanun koyucu tarafından TBK madde 22; “Sözleşmenin yazılmamış sayılan genel işlem koşulları dışındaki hükümleri geçerliliğini korur. Bu durumda düzenleyen, yazılmamış sayılan koşullar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri süremez.” şeklinde düzenlenerek genel işlem koşulları olmasa dahi sözleşmenin diğer maddelerinin geçerliliğini koruyacağı belirlenmiştir. Diğer bir anlatımla; sözleşmeyi düzenleyen taraf, genel işlem koşulları sözleşmede olmazsa diğer hükümler ile sözleşmeyi kurmayacağı iddiasında bulunmasının önüne geçilmiştir.

Sözleşmeyi hazırlamayan ve güçsüz olanı korumaya yönelik olarak kanunda yer alan TBK madde 23 ile de eğer genel işlem koşullarında yer alan hüküm açık ve anlaşılır değilse, belirsizlik addediyorsa; sözleşmeyi hazırlayan tarafın aleyhine, karşı tarafın ise lehine yorumlanacağı kuralı benimsenmiştir. Buna göre sözleşme hükmünün birden çok anlama gelmesi halinde madde hükmünü sözleşmeyi hazırlayan taraf aleyhine yorumlanacaktır.

Genel işlem koşulları sözleşme içerisinde yer almaktayken yine genel işlem koşullarında güçsüz olan taraf aleyhine değişiklik yapmak yasaklanmış yapılması halinde yazılmamış sayılacağı belirlenmiştir. Bu hususta TBK madde 24; “Genel işlem koşullarının bulunduğu bir sözleşmede veya ayrı bir sözleşmede yer alan ve düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine genel işlem koşulları içeren sözleşmenin bir hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme getirme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılır.” şeklinde düzenlenmiştir.

Son olarak genel işlem koşulu ile ilgili kanun koyucu madde 25; “Genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamaz.” hükmünü düzenlemiştir. Bu madde ile aslında Türk Medeni Kanunu’nun “Dürüstlük Kuralı” başlıklı maddesine atıf yapılarak hakkın kötüye kullanılmasının önüne geçmek amaçlanmıştır.

Kanun koyucu tarafından genel işlem koşullarına ilişkin düzenlemeleri özellikle tüketiciler nezdinde önemlidir ancak bu hükümler yalnızca tüketiciler nezdinde uygulanacak demek değildir; Yargıtay içtihatları ile bu hükümlerin tacirler için de geçerli olacağı kabul edilmiştir.

Buna göre tek tip olarak hazırlanarak karşı tarafın aleyhine hükümler içeren sözleşmelerde dengeyi sağlamak için getirilen bu hükümler sözleşmede güçsüz konumda olan tarafın kanunlarla korunması amaçlanmıştır.