Türk İş Hukukunda Gebe ve Yeni Doğum Yapmış Kadın Çalışanın İzin ve Çalışma Hakları

Demir Hukuk Bürosu | Av. İbrahim Esad SARI

4857 sayılı İş Kanunu’nda kadın işçileri, gebelik ve analık dönemlerinde koruyan birçok düzenleme bulunmasına karşılık, “analık” kavramına ilişkin herhangi bir açıklama bulunmamaktadır. 5754 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunla 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda (SSGSSK) değişiklik yapılmış ve “analık hâli” kavramına yer verilmiştir. 5510 sayılı Kanunun 15. maddesinin 2. fıkrasında, kadın sigortalının hangi sürelerde analık hâlinde olduğu belirtilmiştir. Maddeye göre, gebeliğinin başladığı tarihten itibaren doğumdan sonraki ilk sekiz haftalık, çoğul gebelik hâlinde ise ilk on haftalık süreye kadar olan gebelik ve doğum ile ilgili rahatsızlık ve engellilik durumu analık hâli kabul edilir.

Bu yazımız ile mevcut uygulamada çalışan kadınların gebelik ve doğum nedeniyle kısaca ne tür hakları olduğu aktarılacaktır.

Kadın çalışanların gebelik sürecinde hangi hakları vardır?

Kadın işçiler gebelik dönemlerinde;

• Günde en fazla 7,5 saat çalıştırılabilirler.
• Gece vardiyalarında çalıştırılamazlar.
• Hekim raporuyla uygun görülmesi halinde, sağlığına daha uygun ve daha hafif işlerde çalıştırılırlar.
• Yıllık ücretli izinden bağımsız olarak, periyodik kontroller için gebelik sürecinde ücretli izin kullanma hakları vardır.

Kadın çalışanların analık izni ne kadardır?

Kadın işçilerin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam on altı haftalık süre için çalıştırılmamaları esastır. Çoğul gebelik halinde doğumdan önce çalıştırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre eklenmektedir. Ancak, sağlık durumunun uygun olduğunun doktor raporuyla belgelendirilmesi hâlinde kadın işçi isterse doğumdan önceki üç haftaya kadar işyerinde çalışabilir. Bu durumda, kadın işçinin çalıştığı süreler doğum sonrası sürelere eklenir.

Analık izni süresince SGK’dan geçici iş göremezlik ödeneği alınabilir mi?  

Kadın işçinin analığı halinde, doğumdan önceki bir yıl içinde en az doksan gün kısa vadeli sigorta primi bildirilmiş olması şartıyla, doğumdan önceki ve sonraki sekizer haftalık sürede, çoğul gebelik halinde ise doğumdan önceki sekiz haftalık süreye iki haftalık süre ilâve edilerek çalışılmayan her gün için SGK tarafından geçici iş göremezlik ödeneği verilmektedir.

Doğum nedeniyle SGK tarafından ne kadar emzirme ödeneği verilmektedir?

Doğumdan önceki bir yıl içinde en az 120 gün kısa vadeli sigorta kolları primi bildirilmiş olması ve doğan çocuğun yaşaması şartıyla doğum yapan kadın işçiye SGK tarafından bir defaya mahsus olmak üzere emzirme ödeneği (2024 yılında 857 TL) verilmektedir.

Analık izninden sonra kadın çalışanların hangi hakları vardır?

Analık iznini tamamlayan kadın çalışanın önünde üç alternatifli bir yol bulunmaktadır. Bunlar;

• İşe dönüp çalışmasına devam edebilir.
• Altı aya kadar ücretsiz izne ayrılabilir.
• Doğum sayısına göre belli süre yarım çalışma yapabilir. (Analık izni sonrasında birinci doğumda 2 ay, ikinci doğumda 4 ay, sonraki doğumlarda ise 6 ay süreyle yarım gün (part-time) çalışıp tam maaş alabilir.)

Doğum sonrasında kadın çalışan kısmi süreli çalışılabilir mi?

Doğum yapmış olan kadın işçi, analık iznini veya altı aylık ücretsiz iznini ya da yarım çalışma hakkını kullandıktan sonra, isterse çocuğun mecburi ilköğretim çağının başladığı tarihi takip eden aybaşına kadar herhangi bir zamanda kısmi süreli çalışma talebinde bulunabilir.

Kadın işçi, kısmi süreli çalışma talebini bu haktan faydalanmaya başlamadan en az bir ay önce yazılı olarak işverene bildirmesi gerekmektedir. Ayrıca kısmi süreli çalışma talebinde bulunan kadın çalışan eşinin çalıştığına dair belgeyi de kısmi süreli çalışma talebine eklemek zorundadır.

İşveren kısmi süreli çalışma talebinizi kabul etmek zorundadır. Kısmi süreli çalışma talebiniz sebebiyle kadın işçinin iş akdi geçerli nedenle feshedilemez. Kısmı süreli çalışmada, yarı zamanlı çalışmadan farklı olarak sadece çalışılan sürelerin ücreti işverence ödenecek, çalışılmayan süreler için kadın çalışanın ödenek alması söz konusu olmayacaktır. Hangi sektör veya işlerde kısmi çalışma yapılabileceği Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılan 8 Kasım 2016 tarih ve 29882 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Analık İzni veya Ücretsiz İzin Sonrası Yapılacak Kısmi Süreli Çalışmalar Hakkında Yönetmelik ile belirlenmiştir. Analık İzni veya Ücretsiz İzin Sonrası Yapılacak Kısmi Süreli Çalışmalar Hakkında Yönetmelik m. 12;

“(1) Kısmi süreli çalışma;

1. a) Özel sağlık kuruluşlarında ilgili mevzuat uyarınca mesul müdür, sorumlu hekim, laboratuvar sorumlusu ve sağlık hizmetinden sayılan işlerde tam zamanlı çalışması öngörülenler tarafından yerine getirilen işlerde,
2. b) Nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar hâlinde işçi çalıştırılarak yürütülen sanayiden sayılan işlerde,
3. c) Nitelikleri dolayısıyla bir yıldan az süren mevsimlik, kampanya veya taahhüt işlerinde,

ç) İş süresinin haftanın çalışma günlerine bölünmesi suretiyle yürütülmesine nitelikleri bakımından uygun olmayan işlerde,

işverenin uygun bulması hâlinde yapılabilir.

(2) Birinci fıkrada sayılmayan işlerde işverenin uygun bulma şartı aranmaksızın kısmi süreli çalışma yapılabilir.”

Süt izni nedir? Kadın çalışan süt iznini nasıl kullanır? 

Süt izni, annenin yenidoğan bebeğiyle daha fazla vakit geçirebilmesi ve bebeğini emzirebilmesi için tanınan bir izindir. Türkiye’de süt izni, annelerin ve bebeklerin sağlığına yönelik önemli bir destek mekanizmasıdır.

Kadın çalışanlar, gün içinde belirli saatlerde bebeklerini emzirmek için çalışmaya ara verebilirler. Bu ara süresince, kadın çalışanın tüm hakları çalışıyormuş gibi devam eder. Yani süt izni sırasında çalışan, maaş ve diğer haklarından herhangi bir kayıp yaşamaz.

Bu düzenlemeler, annelerin iş ve aile yaşamlarını dengelemelerine ve bebeklerinin ihtiyaçlarına daha iyi yanıt vermelerine yardımcı olur. Ayrıca, yenidoğan bebeklerin sağlıklı bir şekilde büyümelerine ve emzirme ihtiyaçlarının uygun bir şekilde karşılanmasına katkıda bulunur.

4857 sayılı İş Kanunu’na tabi olan kadın çalışanlara 1 yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için gün içinde toplamda 1,5 saatlik süt izni verilir. Ancak, bu izin süresi çocuğun 1 yaşına girmesiyle sona erer.